Zaufanie w relacji uczeń – mistrz

W wielu tradycjach duchowych, w tym także w zen, pojawiała się i nadal pojawia formalna relacja uczeń- nauczyciel. Co więcej, wielu z nas wydaje się, że nie ma możliwości praktyki bez wsparcia ucznia przez nauczyciela czy mistrza. Za naturalne przyjmujemy, że uczeń pokłada nadzieję i zaufanie w mistrzu: nadzieję, że podobnie jak on osiągnie oświecenie i zaufanie, że dzięki wyjątkowym umiejętnościom mistrza pójdzie drogą, która będzie najwłaściwsza dla niego.

Mówię wam, nie ma Buddy, nie ma Dharmy, nie ma praktyki, nie ma oświecenia.
A jednak chodzicie bocznymi drogami próbując coś znaleźć.
Biedni głupcy! Czy nałożycie inną głowę na czubek tej, którą już macie?
Czego wam brakuje?
                                                                                                                      (mistrz zen Linji)

Takie podejście do relacji uczeń- mistrz, oparte na nadziei na osiągnięcie „czegoś” i zaufaniu, ze tylko ktoś, kto „jest wyżej”, jest w stanie nam to dać, jest ryzykowne. Otwiera bowiem pole do projekcji z obu stron, co w efekcie może prowadzić do nadużyć. Tego typu sytuacje miały miejsce nie tylko w odległej przeszłości. Odpowiedź na pytanie „dlaczego tak się dzieje?” jest prosta: ponieważ jesteśmy ludźmi … Nawet jeśli ktoś uzna nas za oświeconych, przyzna tytuł mistrza lub jeśli sami czujemy, że wgląd zmienił nasze podejście do życia, dał poczucie większej przestrzeni i efekty tego odczuwamy w życiu, to nadal pozostajemy tylko i wyłącznie ludźmi, którzy po każdym takim doświadczeniu wracają do codzienności i muszą się w niej organizować wraz z całym bagażem jaki daje nasza osobowość, przeszłość i doświadczenia duchowe … Jednak powyższa odpowiedź nie jest wytłumaczeniem czy usprawiedliwieniem dla nadużyć, do których może dochodzić w relacji uczeń- nauczyciel. Jest natomiast wyjaśnieniem i uczuleniem na tego typu możliwości.

Oświecenie i przebudzenie to dla wielu adeptów zen magiczne słowa, które przyciągają do praktyki i mogą zaciemniać obraz tzw. mistrza. Często zapominamy, że mistrz zen nie jest ideałem o cechach, jakie my chcielibyśmy, aby posiadał. Jest po prostu osobą, która poprzez trening uważności doszła do pełnej akceptacji rzeczywistości takiej, jaka jest … Nie ma w tym jednak niczego magicznego!

Pisząc o relacji uczeń- nauczyciel trudno pominąć temat zarówno zaufania, które pojawia się między dwoma osobami, jak i temat samego oświecenia, któremu często adepci zen przypisują nadmierne znaczenie. Warto przyjrzeć się bliżej czym jest to zaufanie, na jakiej podstawie się buduje i w jaki sposób jest uzależnione od motywacji ucznia do podążania ścieżką zen oraz od jego koncepcji na temat przebudzenia, osoby mistrza i praktyki. Zwykle uczniowie intuicyjnie przypisują mistrzowi zen czy nauczycielowi zen pewne konkretne cechy. Są przekonani, że właśnie taki powinien być i tak postępować – zwykle poprzez te atrybuty osoba mistrza staje się ideałem, z którym w rzeczywistości nie musi mieć nic wspólnego. Idąc dalej, po stworzeniu projektu „Mistrz”, uczeń tworzy sobie obraz idealnej praktyki. Chce ufać, że tak właśnie jest, że wybrał odpowiednią ścieżkę i osobę, która ułatwi mu osiągnięcie celu. Oczywiście automatycznie tworzy się nadzieja, że teraz na pewno osiągnie założony cel- przebudzenie.

Pora przyjrzeć się na czym polega błędne koło na duchowej scenie: stwarzamy mistrza/nauczyciela, który ma coś, czego nie ma uczeń. Im bardziej wyidealizowany i wyszukany obraz mistrza wykreuje sobie uczeń, tym jednocześnie większy brak wytworzy w sobie. Poprzez przypisywanie mistrzowi niezwykłych cech, uczeń coraz bardziej oddala się od niego, a im większe czuje oddzielenie, tym ma większą potrzebę bycia blisko, aby wyrównać swoje deficyty … Podobnie jest z przebudzeniem: im więcej od niego oczekujemy, im więcej pokładamy w nim nadziei i przypisujemy doznań, które się pojawią, tym bardziej się od niego oddalamy. Stawiamy je sobie za cel i mamy nadzieję, że jesteśmy coraz bliżej, nie dopuszczając nawet myśli, że ono już jest …

Jeśli przyjrzymy się bliżej mechanizmom, jakie działają w relacji uczeń- nauczyciel, zobaczymy, że podstawą tworzenia się zaufania ze strony ucznia jest tak naprawdę potrzeba stabilizacji. Kiedy na ścieżce zen porzucamy pewne przywiązania, koncepty, a często towarzyszą temu konkretne, realne rozstania i zmiany w życiu, nieświadomie próbujemy zastąpić jeden element stabilizujący, kolejnym – tym razem może być nim praktyka, osoba mistrza czy nawet nasze nadzieje na lepsze „kiedyś” …

Na duchowej scenie wciąż obraca się koło tożsamości: jeśli utożsamiamy się z brakami, to tworzymy tożsamość ucznia, który musi coś dostać od nauczyciela; jeśli z kolei czujemy, że już to coś, czego szukaliśmy mamy, wchodzimy w tożsamość mistrza. Tak długo, jak będzie ktoś, kto odczuwa brak i ktoś, kto może ten brak zmniejszyć, tak długo te dwie tożsamości będą istniały i pozostawały w relacji pionowej względem siebie. W tej sytuacji trudno będzie nam spojrzeć na osobę mistrza jak na kogoś, kto towarzyszy nam na Drodze lub dzieli ją z nami. Tylko wtedy jest szansa na relację poziomą, gdzie nie następuje kompensacja braków, ale wymiana doświadczeń, gdzie nie ma oczekiwań, ale jest otwartość na to, co już jest.